Baki Öz

Hz. Ali

Hz. Ali, 29. Temmuz 599 tarihinde Mekke’de doðmuþtur. Bu tarih, Fil yýlýnýn 30. yýlýnýn Recep ayýnýn 13. günü olan Cuma günününün Miladi takvimde karþýlýðýdýr.[1] Kabe’de doðmuþ olan tek kiþidir. Annesi Fatima’dýr. Haþim’in oðlu Esed’in kýzýdýr. Babasý ise, Ebu Talib’dir. Ebu Talib de Haþim’in oðlu olan Abdülmüttalib’in oðludur. Bu nedenle Ali, anne ve baba soyu bakýmýndan tam bir Haþimi’dir. Annesi adýný, “arslan” anlamýna gelen “Esed” veya “Haydar” koymak isterse de Muhammed’in isteðiyle “Ali” konur. Diðer adlarsa ona lakap olarak verilir. Daha sonralarý bu lakaplara, “Tanrý rýzasýný kazanmýþ” anlamýna gelen “Murtazâ” da eklenir. Künyeleri “Ebü’l-Hasan”la “toprak babasý” anlamýna gelen “Ebü’t-Turâb”týr. Bu son künyeyi kendisine Hz. Muhammed verdiðinden, Ali genellikle bu künyesini yeðlemiþtir.

Hz. Muhammed, Ali beþ yaþýndayken yanýna alarak bakýmýný üstlenir. Bu durum 18. yaþýna dek sürer. Böylece Ali’yi Peygamber Muhammed eðitmiþ, kiþiliðini kazanmasýna yardýmcý olmuþtur. Halk deyimiyle Ali, Peygamber’in “çarkýndan çýkmýþ”týr.

Hz. Ali, Muhammed’in peygamberliðine ilk inananlardan ve bu nedenle ilk Müslümanlardandýr.[2] Hz. Muhammed’e peygamberlik vahiyi geldiðinin ikinci günü ona inanan ve peygamberliðini kabul eden, dahasý her türlü gücüyle onun hizmetine giren ilk kimse olur. Bu baðlýlýk ömrünün sonuna dek kesintisiz sürer. Kuran’ýn “Mushaflýk” döneminde 22 yýl “vahiy yazmanlýðý” yapar. Bu, kolay kolay kimselerin ulaþamayacaðý bir görevdir.

“Ýlk Müslümanlar”ýn kimler olduðu tartýþmalara boðulmuþtur. Bunlar Muhammed’in; eþi Hatice, yeðeni Ali, kölesi Zeyd gibi en yakýnlarýndan oluþtuðu bilinmektedir. Ne var ki Sünni çevreler buna “dostu” Ebu Bekir’i de eklemeye çalýþýrlar. Oysa, Ebu Bekir’in ilk Müslümanlardan olmadýðý bilinmektedir. Mýsýrlý Hýristiyanlardan Afif el-Kindi Mekke’ye geliþi sýrasýnda Hz. Muhammed’in Hacerü’l Esved taþýnýn önünde namaz kýldýðýný, arkasýnda ise bir kadýn, bir erkek ve bir de köle olduðunu yansýz bir gözlemci olarak kitabýnda belirtir. Doðallýkla bunlar Hatice, Ali ve Zeyd’dir.[3]

Hz. Ali’nin Peygamber’e, onun düþüncelerine baðlýlýðý zaman zaman yaþamýný da ortaya koyacak biçimde sürer. Peygamber’in Medine’ye göçü sýrasýnda yataðýna yatarak, ölüm tehlikesini göðüsler. Ýslam’ýn kabulünde yaþamýný ortaya koyar ve savaþ alanlarýnýn bir numaralarý savaþçýsý olur. Bir “Ýslam militaný”ymýþ gibi canla-baþla savaþýr, çalýþýr. Bu alanda hiçbir özveriden kaçýnmaz. Bu yararlýlýklarýndan ötürü Ali kendilerine cennet vaadedilen on kiþi (“aþere-i mübeþþere”) arasýndadýr. Peygamgamber’in isteðiyle oluþturulmuþ ve onun ölümünden sonra da çalýþmalarýný yürüten altý kiþilik meclisin üyesidir.[4] Bunlar Ali için önemli konumlardýr.

Hz. Ali, “Ýslam devrimi”nin Peygamber’den sonra bir numaralý adamýdýr. Peygamber Muhammed’i, “madde ve manâda temsil yeteneði bakýmýndan” en yüce kimsedir. Kendisine halifelik sýrasýnýn çok sonralarý gelmesi, onun deðerini düþürmez. Bu durum, dönemin siyasal çalkantýlarýnýn bir sonucudur. Ali, son nefesine kadar Peygamber’den ve onun yolundan ayrýlmamýþtýr. Hz. Muhammed’e ilk inanan kiþidir. Ali’nin Hz. Muhammed’e baðlýlýðý kuþkusuz; “tam bir teslimiyet içinde ve aþk düzeyinde”dir. Ali için; bütün güzellikler, iyilikler, idealler Hz. Muhammed’e baðlýlýktan ibarettir. Peygamber’in Medine’ye göçü sýrasýnda onun yataðýna yatarak ölümü göðüslemesi, Peygamber için “ölüme bile gitmeyi þeref bildiði” içindir. Ali’nin ilim ve irfan açýsýndan sahabelerin en önde gelenlerinden olmasý konusunda kimsenin kuþkusu yoktur. Hz. Muhammed’in temsil ettiði bilim ve hikmet deðerlerinin insanlara ulaþtýrýlmasýnda Ali biricik addýr. Alevi-Þiilerin tümü, Sünni tasavvufi tarikatlarýn / ekollerinse bir bölümü soy ve inanç kütüklerinin Peygamber’e baðlandýðý noktaya hiç çekinmeden Hz. Ali’yi yerleþtirmiþlerdir. Bu nedenle tasavvuf tarihinin Hz. Ali’ye verdiði ad, “Þah-ý Velâyet” olmuþtur. Ali, züht ve takvada ileri düzeylere ulaþmýþ sahabeler içerisinde yer alýr. Ona, en üst düzey (mertebe) biçilmiþtir. Ýslam düþünce ve ahlâkýnýn “dünyaperest Emevi bezirgânlarý”nca karartýlmaya, yozlaþtýrýlmaya ve gericileþtirilmeye gidildiði dönemlerde “peygamberane yaþama dönüþ” ve “dünya perestliðe” bir tepki olarak ortaya çýkan tasavvufi hareketler bireysel ve toplumsal bir disiplin olarak Fatýma ile Ali’nin sergiledikleri yaþamýn bir örnek alýnýþý gibidir. Ali, bir “feta” olarak Müslüman gençliðinin “ideal tipi”dir. Bunu özellikle Fütüvvet çevreleri ile Þii, Alevi, Ahi ve Bektaþi topluluklarý benimseyerek, eðilimlerine öz olarak kazandýrmýþlardýr. Bu çevrelerin “Kamil / yetkin / olgun insan tipi” de yine Hz. Ali’dir. Ali ve Ehlibeyt sevgisi dinsel, ruhsal, ahlâksal, toplumsal ve siyasal bir olgudur.[5]

Peygamber Muhammed’in yolunun özünü kavrayan, yakalayan Ali, bu yolla / ideolojiyle bütünleþir. Bu nedenle Aleviler, bu kendilerinin de sahiplendikleri ve izledikleri yola “Muhammed- Ali Yolu” derler. Ýslam’ýn ana damarý ve anayolu budur. Bu yolu; Ehlibeyt, yine bu soydan gelen Oniki Ýmamlar ve seyyidler sürdürürler. Alevilerse bu yolun baðlýlarý, inanýrlarý olurlar. Ýslam’daki “mezhep” adý altýndaki Sünni nitelikli siyasal ve toplumsal hareketlerin hepsi Muhammed-Ali bütünlüðünden çatlaklar yaratarak, araya sýzmak doðrultusunda olmuþtur. Ýslam’daki iktidar kavgalarýnýn, kanlý savaþlarýn, mezhep akýmlarýnýn nedeni hep budur.

Tarihçiler ilk kaynaklara ve söylenenlere (rivayetlere) dayanarak Hz. Ali’nin karakteristik tipini belirlerler. Bunlara göre; Ali esmer, gür sakallý, saçlarý önden dökük, büyük ve elâ gözlü, güler yüzlü, güzel yüzlü, orta boylu, iki omuzunun arasý geniþ, pazularý ve baldýrlarý kalýn, mafsallarý ince, pençeleri aslan gibi güçlü, oldukça cesur, insan güzeli, her savaþta ve vuruþmada baþarmýþ, buna karþýn yumuþak huylu, alçak gönüllü, hoþgörülü, cömertliðiyle ünlenmiþ ve bunu ilkeleþtirmiþ, insanlýklý, tapýnýma düþkün, insan iliþkilerinde ve yönetimde adil, paylaþýmcý ve özverili, usta konuþmacý düzeyinde çok iyi konuþan, belâgatle söz söyleyen biridir.[6]

Hz. Ali, Peygamberle birlikte Ýslam’ýn ilk döneminin tüm savaþlarýna katýlmýþ, Ýslam’ý yapýlandýrmaya ve kurumlaþtýrmaya çalýþmýþtýr. Bedir, Uhud ve Hendek savaþlarýnda Hz. Muhammed’in yanýnda vuruþmalara katýlmýþ, olaðanüstü baþarýlar göstermiþtir. Bu savaþlarda önemli vuruþmacýlardan / dövüþçülerden biridir. Peygamber Uhud’da “Zülfikâr” olarak adlanan kýlýcý Ali’ye verek onun deðerini bir kez daha teslim eder. Ali bu savaþta 90 yara alacaktýr. Hendek Savaþý’nda Ýslam tarafýnýn dövüþçülerinin yitik vermeleri üzerine Ali Peygamber’den ýsrarla izin istemiþ, Peygamber baþýndaki “imame”yi ona giydirerek, savaþa sokmuþ ve “mücessem iman mücessem þirkle savaþmakta” demiþtir. Ali, yalnýz Tebük savaþýna katýlmamýþ, Peygamber’e vekâleten Medine’de kalmýþ, sivil halký korumakla görevlendirilmiþtir. 628’de Fadek’te Yahudi Sa’d kabilesine karþý yapýlan savaþý yönetmiþtir. Ayný yýl yapýlan “Hudeybiye Barýþ Antlaþmasý”nýn metnini Hz. Ali kaleme almýþtýr. Mekke’nin alýnmasý günlerinde Kabe’deki putlarý ve resimleri Peygamber Ali’yi omuzlarýna çýkartarak kýrdýrmýþ ve temizletmiþtir. Peygamber, Taif’deki putheneyi yýktýrma ve putlarý kýrdýrma iþini Ali’ye yaptýrmýþtýr. Bedir Savaþý’nda sancaklardan Peygamber’in sancaðýný Ali taþýmýþtýr. Hayber saldýrýsýnda Ebubekir’le Ömer’in baþarýsýz olmalarý sonucu Peygamber sancaðý ona taþýtmýþtýr. Bu görevlendirme üzerine þunu söyler: “Yarýn sancaðý öyle bir kimseye vereceðim ki, o Tanrý’yý ve elçisini sever, Tanrý ve elçisi de onu severler. O kaçmaz, fethetmedikçe de geri durmaz”. Hayber’de kale kapýsýný kalkan olarak kullanýþý söylenceleþir. Mina’ya, Peygamber onu görevlendirmiþtir. 632 yýlýnda yapýlan Yemen seferini o yönetir ve Hamdanilere Müslümanlýðý kabul ettirir.[7]

Ali, Peygamber Muhammed’in hem kuramsal, hem de uygulamalý iyi bir izdaþýdýr. Kuran’ýn vahiyiyle baþlayan Ýslam öðretisini en iyi bir biçimde anlamaya çalýþan ve bunu topluma benimsetenlerin baþýnda gelir. Bu nedenle Ali, Ýslam’ýn özüne ve ruhuna baðlýdýr. Bu alanda herhangi bir makam, saygýnlýk, çýkar kaygýsý yoktur. O, sürekli Ýslam’ýn gönüllü eri olmayý yeðlemiþtir. Bu durum biraz da Peygamber Muhammed’e aþýrý baðlýlýðýndan ve ona olan inancýndan-güveninden kaynaklanmaktadýr.

Ali’nin Ýslam içindeki konumu sürekli tartýþýlmýþtýr. O, Peygamber Muhammed öðretisinin iyi bir savunucusu olarak Ýslam’ýn merkezindedir. Ýslami ana kolun temsilcisidir. Sürekli devletçi oluþunun, zor günlerde devleti düze çýkarmayý üslenmesinin nedeni budur. O, Muhammed’i Müslümanlýðý sürdürmeye çalýþmýþtýr. Diðerleri ise bu çizgiden ayrýlmalar göstermiþ; Ali’yi, soyunu ve izdaþlarýný baský altýna alarak kendilerine özgü geliþtirdikleri bir çizgiyi Ýslam’ýn aslý ve kendisidir diye iktidar gücüyle kabul ettirmiþlerdir. Zamanla Ýslam’ýn yönetimini ele geçiren bu çevreler kendi öðretilerini Peygamber’in ana çizgisi ve asli öðreti, Ali çizgisini sördüren öðretileri de “Ýslam’dan sapma” olarak göstermeyi baþarmýþlardýr. Þiiliðin mezhep kabul edilmeyiþi, Aleviliðin Ýslam’ýn dýþýnda gösterilmeye çalýþýlmasý hep bu nedenlerden kaynaklanmaktadýr.

Ali, Kuran ayetlerinin öðrenilmesi ve öðretilmesi iþinin en içtenlikli erlerinden biridir. Hz. Muhammed’in yanýnda olmasýnýn da rolü olsa gerek, gelen vahiy ayetlerini ilk belleðine yerleþtiren ve öðrenen sürekli o olmuþtur. Hatta daha sonralarý Kuran’ýn derlenmesi yýllarýnda Ali bu belleðinde tuttuðu ayetleri bir araya getirmiþ, kitaplaþtýrmýþtýr. Özellikle, Alevi / Þii dünyasýnda “Ali Kuraný” olarak adlandýrýlan Kuran böyle doðmuþtur.[8] Ali derlemesi, Kuran’ýn Peygamber’den sonra kitaplaþtýrma iþindeki kuþkulara ve düþülen çeliþkilere çözüm getirecek niteliktedir.

Ali, iyi bir Kuran yorumcusu olarak bilinir. Kuran’ýn geliþ ve yaþama geçiriliþ döneminin her aþamasýný bizzat Peygamber’in yanýnda ve onunla birlikte geçirmesi, onu bu açýdan olanaklý kýlmýþtýr. Alevilik / Þiilik, Ali’nin Kuran yorumundan çýkmýþ ve bu yorumu esas almýþtýr.

Ali’nin Ýslam’ýn kurumlaþmasýnda önemli rolü olmuþtur. Halife Ömer, “Hicret Olayý”nýn Hicri takvimin baþlangýcý olarak alýnýp yeni bir takvim düzenlemeyi Ali’nin önerisiyle yapar. Ýslam’ýn ilk halifeleri kendisine garazkârane davranmalarýna karþýn, Ýslamiyet’in rayýna oturmasý, toplumsal birlik ve düzenin saðlanmasý için bu halifelere yardýmcý olmaktan kaçýnmamýþ, “danýþmanlýk” yapmýþtýr. Eyaletlerden gelen þikâyetleri araþtýrmasý ve gidermesi için Halife Ömer’i uyarma iþini üstlenmiþ, Osman’ýn yandaþlýklarý ve haksýzlýklarý nedeniyle yaþamýnýn tehlikeye girmesi sonucu Ali halifeyle küskünler arasýnda iliþkiyi kurma iþini üstlenmiþ, evinin kuþatýlmasý sýrasýnda bile çocuklarýyla birlikte onu korumaya çalýþmýþtýr.

Osman’ýn öldürülmesi sýrasýnda toplum oldukça bozulmuþ, huzur kalmamýþtýr. Ali, kendisine ýsrarla önerilen halifeliði üstlenmekten tereddütler geçirmiþse de, devletin merkezinden ve ilk kuruculardan olmanýn verdiði sorumlulukla bu görevi en kötü döneminde üstlenmiþtir. Beþ günlük tereddütten sonra halifeliði kabul eder ve 24. haziran 656 günü Medine’de peygamber mescidinde kendisine baðlýlýk yemininde (biat) bulunulur. Bu tören için minbere ilk çýkan halife Ali olur. Medine’den ayrýlýr ve bir daha da dönmez.

Hz. Ali dönemi tümüyle iç karýþýklýklarla geçer. Ayþe, Talha ve Zübeyr onun halifeliðini kabul etmemiþ ve Basra’ya çekilmiþleridir. Bu nedenle Ali bunlar için Basra üzerine yürür. “Cemel Olayý” bu kentin önünde 4. ekim 656 tarihinde yapýlýr. Ali savaþý kazanýr. Ali’yi oldukça üzen bu olay sonucunda Talha ile Zübeyr ölür, Ayþe ise Peygamber’in eþi olmasý nedeniyle duyulan saygýdan dolayý gözetim altýna alýnarak, Medine’ye gönderilir. Hazinede birikmiþ parayý ihtiyaçlýlara daðýtýr. Astar’ýn ön çalýþmalarýndan sonra Küfe’ye girer. Oradan Medain’e gider. Þam’da baðýmsýz saltanatýný kurmuþ olan Muaviye ile Sýffýn ovasýnda haziran-temmuz-aðustos 657 aylarýnda 110 gün süren “Sýffýn Savaþý” yapýlýr. Savaþ kazanýlmak üzereyken, Amr b. As’ýn Muaviye’yi bir “hile”yi kullanmasý önerisiyle, Kuran sayfalarý mýzraklara takýlarak Ali’nin ordusunun savaþý durdurmalarýna yol açýlýr ve Muaviye ordularý kesin bir yenilgiden kurtulur. Bunun sonucunda “Hakem”e gidilir. Kurnazlýðýyla ünlü Amr Muaviye’nin, saflýðýyla ünlü Musa el-Eþari ise Ali’nin hekemleri olurlar. Ali, istemeyerek de olsa Musa’nýn kendisini temsil etmesini kabul eder. Þubat 658’de hakem toplanýr. Musa, damadý Abdullah b. Ömer’in halifeliðini düþünmektedir. Amr’ýn sözlerine de kanarak, Osman’ýn öldürülmesinde Ali’nin suçlanmasýna yanaþýr ve Osman’ýn öcünün alýnmasýnda Muaviye’yi yetkili görerek, temsil ettiði Ali’yi halifelikten alýr. Aslýnda bu Amr’ýn düzenidir. Musa bu düzene çekilmiþtir. Amr da Musa’nýn kararýna katýlarak Ali’nýn görevden uzaklaþtýrýlmasýný benimser. Temsil ettiði Muaviye’yi halifeliðe atar.

Ali’nin hakemi kabul etmesine karþý çýkan bir grup, ondan ayrýlarak Abdullah b. Vahbalrasibi’nin baþkanlýðýnda toplanýrlar. Sonuçta Ali’yi sorumlu tutarlar. Ali’den kopan bu topluluk “Hariciler” adýyla anýlýrlar. Baþþýzlýktan yanadýrlar. Nihilist hareketlere girerler. Kargaþalýk çýkarýrlar. Kararlý bir politikalarý ve bir sistem anlayýþlarý yoktur. Ali; 17. temmuz 658’de bu topluluk üzerine düzenlediði “Nehrevan Savaþý” ile, bu kesimi etkisiz kýlarsa da, Ýslam toplumunun sonraki dönemlerinde bu kesimin yýkýcýlýklarý uzun zaman sürecektir. Zamanla kimi mezheplere karýþarak eriyip kaybolacaklardýr.

Sýffýn Savaþý ve hakeme gidilmesi Ali’nin yönetiminde ve yaþamýnda dönüm noktasýdýr. Oysa Ali, istemeyerek, zorunlu olarak hakeme gitmiþtir. Yandaþlarýnca zorlanmýþtýr. Bu olaylar Ýslam toplumunun bölünmesinde etken olur. Ali’ye baðlý olan kesimler “Þiiler” adýyla varlýklarýný sürdürler. “Aleviler” bu kesimin ve akýmýn paralelinde zamanla oluþur ve ad alýrlar. Þiiler ve Aleviler ödünsüz Ali yanlýsýdýrlar ve Ehlibeyt seveni olarak günümüze kadar varlýklarýný ayný içerikte sürdürmüþlerdir.

Bir üçüncü grupsa; Muaviye ve Ümeyyeoðullarýnýn yanýnda yer alan kesimdir ki, bunlar “Emeviler” adýyla adlandýrýlýrlar. “Sünnilik”in temelini bu topluluk ve akým atar. Zaten, “Ehli sünnet vel cemaat” sözünün de babasý bilindiði gibi Muaviye’dir.[9] Bu söz, Muaviye’nin Ali’ye karþý yürüttüðü karalama kampanyasý sýrasýnda doðacak, giderek bu akýmýn içerisi dolacak ve genel Ýslamlýða egemen bir mezhep durumuna dönüþecektir.

Muaviye, Þam’ý baþkent edinerek Suriye’ye yerleþir. Devletinin güçlerini orada toparlar. Ali, Küfe’yi merkez edinerek Irak topraklarýna aðýrlýk verir. Savaþtan sonra da Küfe’ye çekilmiþtir. Orada Haricilerden Abdulrahman Ýbnü’l Mülcem al-Sarimi tarafýndan 27. ocak 661 tarihinde zehirli bir kýlýç darbesiyle vurulur. Ýki gün sonra ölür. Öldürüldüðünde 63 (veya 65) yaþlarýndadýr.[10] Fýrat’ýn dalgalarýný engelleyen su bendinin yanýna defin edilir. Daha sonralarý burada Necef kenti (bugünkü Meþhed-i Ali) kurulur. Türbesinin bulunduðu yer, Necef-i Eþref adýyla anýlmaktadýr. Ali, 4 yýl 9 ay yönetimde kalmýþtýr. Dönemi tümüyle iç çatýþmalarla geçmiþtir. Öldüðü zaman da toparlanamamýþ bir Ýslam-Arap devleti vardýr.

Ýç çekiþmelerin doðurduðu uygunsuz tutumlar nedeniyle Ali’nin mezarý gizli tutulmuþtur. Ama Ehlibeyt’ten ve Oniki Ýmamlardan olan kimseler Necef’teki mescidde Zarih denilen sandukasýný ziyareti sürdürmüþlerdir. Kabrini, ilk kez Abbasi halifelerinden Harun-ür Reþit 786 yýlýndan sonra belirleyerek yaptýrmýþtýr. Kabrin üzerine bir bina kurulmuþtur. 892’den sonra Dâ-i Sagýyr denilen Zeydü’l-Hasani oðlu Muhammed, yapýyý onartmýþ ve yeniden düzenlemiþtir. 979’da Azus-üd-Devle Fenâ Husrev ibni Büveyd Deylemi türbeyi birbakýma yeniden yaptýrmýþ ve birçok vakýf baðlamýþtýr. Daha sonralarý yangýnda zarar gören türbe halkýn yardýmýyla 1358’de yeniden yapýlmýþtýr. 1636’da Þah Safi’nin yardýmýyla türbenin yeniden onarýmý baþlamýþ, bu çalýþmalar 1642’de Þah II. Abbas döneminde bitirilmiþtir. Nadir Þah 1741’lerden sonra kubbeyi ve iki minareyi altýnla kaplatmýþtýr. Son dönemlerde Nasirüddin Þah 19. yüzyýlýn ortalarýnda türbeyle mescidini onartmýþtýr. Sultan Abdülaziz de altýnla iþlenmiþ iki büyük þamdan armaðan etmiþtir.[11]

Ýmam Ali, Hz. Muhammed’in en çok deðer verdiði ve güvendiði biridir. Medine’ye göçüldükten beþ ay sonra göçmenlerle (muhacir / Mekkeliler) ensar (yerliler / Medineliler) arasýnda dayanýþmaya dayanan Alevilerin sonradan musahiplik geleneðinin ilk kaynaðý olarak gördükleri bir kardeþlik kurulur. Peygamber de, Ali ile kardeþ olur. Ali’yi kendilerinin kardeþi, veziri ve vasisi olarak çevreye sunar.

Ali, 622 yýlýnýn sonlarýnda Peygamber’in kýzý Fatýma’yla evlenir (Hicret’in 1. yýlý, Muharrem ayýnýn 21. perþembe günü).[12] Fatýma, örnek bir kadýn tipidir. Yeni oluþturulan Ýslam toplumunda ideal kadýn örneðidir. Her türlü kirden, kötülükten arýnýk anlamýna gelen “Betül” sanýyla anýlýr. Ebubekir’le Ömer de Fatýma’yý istemelerine karþýn, Fatýma da babasý Hz. Muhammed de Ali ile evlenmesinden yanadýrlar. Bu evlilikten Hasan ile Hüseyin doðarlar ve Peygamber Muhammed’in soyu, yani Ehlibeyt’i bu evlilikten sürer. 606 yýlýnda doðan Fatima, babasýndan 3-4 ay sonra, yani 12. kasým 632 yýlýnda 26 gibi genç bir yaþta ölür. Ali, ayný yýl iki önemli desteðini yitirmiþtir.

Ali, Fatýma’nýn saðlýðýnda ikinci bir evlilik yapmaz. Arap geleneðini çiðneyerek tekeþli olarak kalýr. Ancak onun ölümünden sonra evlilikleri olur. Fatýma’nýn ölümünden sonra, 7-8 hanýmla evlenmiþtir.[13] Bu evliliklerin tümünden 18’i kýz 18’i erkek olarak 36 çocuðu olur.[14]

Veda Haccý dönüþünde Gadiri Hum’da 16. mart 632 günü Peygamber Ali’yi yanýna alarak minbere çýkar ve topluma Kuran’la Ehlibeyt’ini býraktýðýný söyler. Toplumun yanlýþa düþmesini bu iki öðenin önleyeceðini belirtir. Ali’nin elini tutarak; “Ben kimin mevlasýysam, Ali de onun mevlasýdýr” diyerek kendisinden sonra Ýslam Devleti’nin yönetimine Ali’yi önerir. Bu öneriden sonra Ali oradan bulunanlarca kutlanýr. Dahasý kutlayanlardan biri de, sonradan bunlarý duymazlýktan- görmezlikten gelecek, Ali’ye karþý amansýz erk savaþýmý yürütecek ve Peygamber’in isteðini çiðneyecek olan Halife Ömer’dir.

Gadiri Hum günü Þii / Alevi / Bektaþi toplumu için Ali ve Ehlibeyt’e iliþkin kutlu günlerdendir. Kutlanmasý, bu toplumlarca inançsal geleneðin içine alýnarak sürdürülür.

Hz. Muhammed haziran 632 yýlýnda ölür. Yerine Ýslam Devleti’ni yönetme iþi gündeme gelir. Bu iþ, halifeliktir. Bu alanda, Haþimoðullarý, muhacirler ve ensar etkindir. Söz sahibi konumundadýrlar. Haþimoðullarý genellikle Hz. Ali üzerinde durmaktadýrlar. Fakat politikanýn tüm öðeleri çalýþtýrýlarak, Ali devletin yönetiminden uzak tutulur. Bu durum Halife Osman’ýn öldürülmesiyle doðan kargaþa ortamýna ve devlet krizine dek sürer. O koþullarda iþ baþa düþmüþtür. Ali zorunlu olarak yönetimi kabul eder.

Her zor günde Ali vardýr. Hz. Ali devletin ve toplumun geleceði için bunlarýn hiçbirinden kaçýnmaz, görevini canla-baþla yürütür. Kuran Ayetlerinde Hz. Ali

Kuran yorumcularýna göre; Hz. Ali, Kuran’da dokuz ayette “mümin” olarak anýlmýþtýr. Bu ayetler yalnýzca onun için inmiþtir. Secde 18. ayet Ali ile Velid b. Ukbe arasýnda geçen bir olay üzerine inmiþtir. Ali, ona “fasýksýn” demiþtir. Enfal 62 Bedir savaþý ile ilgili olarak Ali ile Hamza gibi “müminlere”, Enfal 64’se yalnýzca Ali için inmiþtir. Ahzâb 23, Tanrýsýyla and içip bunun sonucunda þehit olmayý bekleyen Ali içindir. Tevbe 19, Mekke’de hacýlara üstünlük taslayan Abbas’la tartýþarak onu yeren Ali için inmiþtir. Casiye 21 ile Beyyine 7’de “mümin” olarak anýlanlarýn içinde Ali de vardýr ve üstünlüðü vurgulanýr. Maide 55 camide namaz kýlan ve rüküde olan Ali’nin sadaka isteyen dilenciye cömertlik göstererek yüzüðünü vermesi üzerine inmiþtir. Peygamber Muhammed Ali’nin bu duyarlýlýðý karþýsýnda çok duygulanmýþ ve “ehlimden Ali’yi bana vezir kýl, onunla arkamý güçlendir” diyerek Tanrý'ya yakarýþta bulunmuþtur. Ýnsan 5-11. ayetleri de yine Ali ile eþi Fatýma’nýn cömertlikleri ve iþlerini kendilerinin görmesi nedeniyle inmiþtir. Bakara 274’se Ali’nin 4 dirhemini gösteriþten kaçýnarak ihtiyaçlýlara vermesi üzerine inmiþtir. Mücadele 12’de Ali’nin üstün kiþiliðine vurgu yapýlýr.^[1]

Peygamber, 622 yýlýnda Mekke’den Medine’ye gizlice göçerken, kendisinin evinde olduðu kanýsýný yaratmak ve ve müþriklerce izlenmesini önlemek amacýyla evde Ali’yi býrakmýþtýr. Ali bu yaþamýna mal olabilecek oldukça tehlikeli görevi hiç ikileme düþmeden severek, içtenlikle yapmýþtýr. Bu Ali’nin Muhammed’e ve onun yoluna olan inancýnýn ve baðlýlýðýnýn bir sonucudur. Bunun üzerine Bakara 207. ayeti iner. Tanrý buyruðunda yüceltilen Ali için; “…Tanrý rýzasýna ulaþmak için adeta varlýðýný ve kendini satar, Tanrý’nýn rýzasýný alýr.” denir.^[2]

Nahl- 42’deki “zikr ehli”nin Hz. Ali’nin kendilerini amaçladýðýný Ýbni Caber-i Taberi yazar. Suyuti, Tevbe 119’daki “gerçeklerle birlikte olun” biçimindeki hükmü “Ali ile olun” biçiminde yorumlar. Peygamber Þuara 214’ü kýrk kiþinin üzerinde yakýn bulduðu bir topluluða elçiliðini açýklarken, karþý çýkmalar olmuþ, Peygamber de içlerinde kendisine candan yardýmcý olacak birini istemiþ ve bu sadece özveriye dayanan gönül görevini Ali üstlenmiþtir. Suyuti’ye göre Taha 29-32. ayetler inerken, Peygamber Hz. Musa’nýn kardeþi Harun’u kendisine yardýmcý edinmesini örnek alarak, Ali’nin kendisine “vezir olmasý”ný ve Tanrý'dan Ali ile “güçlendirilmesi”ni ister. Maide 55-56’da sözü edilen “veli” Ali’dir. Ünlü yorumcu Fahrettin Razi de Maide 54’ün Hayber Savaþý’nda sancaðýn Ali’ye verilmesi üzerine indiðini belirtir. Al-i Ýmrân 61’deki “oðullarýnýz”la Hasan’la Hüseyin, “kadýnlarýnýz”la Fatima, “biz”le ise Ali amaçlanmýþtýr.^[3]

Þii bilginler gibi birçok dürüst Sünni bilgin ve Kuran-Hadis otoritesi yazdýklarý yorum kitaplarýnda Kuran’da Ali’yi ve Ehlibeyt’i amaçlayan birçok ayetten söz ederler. Muhammed El Kanduzi, El Hamvini Tahrim 4’ün Ali için indiðini, bunun üzerine Peygamber Muhammed’in “Ali seni müjdelerim. Tanrý senin Cebrail’le kardeþ olduðunu söyledi. Meleklerle müminler tanýktýr” dediðini belirtirler. Yine El Kanduzi Ahzâb 25’de Tanrý’nýn Ali’nin “gücü” ile “savaþýn kazanýldýðý”ný buyurduðunu yazar. Elhac 1’de “Ali’nin mucizesi” kanýtlanýr. Enfal 62’de Bedir Savaþý’nýn “Ali’nin gücü” ile kazanýldýðý belirtilir. Ankebut 52, Bakara 189, Fatir 32, Yasin 12 ve Raid 43’de Ali yerin göðün bilgisine sahiptir. Her bilgi Ali’dedir. Ali, “Kitabýn bilimi”ne sahiptir. Yani, “Kuran-ý natýk”týr (Konuþan Kuran). Bu Sünni yazar, ayrýca Bakara 112’nin de Ali için indiðini belirtir. El Baydavi, El Hamvini gibi Þii ve El Ayyaþ Vassam gibi Sünni yazarlar Ýnsan suresinin Ali ve Ehlibeyt için indiðini yazarlar. El Kanduzi Bakara 208’deki “silm” sözünün Hz. Ali olduðunu, “Ali’ye teslim olunuz” anlamýný içerdiðini belirtir. Yine ayný yazar Bakara 257 ve 289’la Ali’nin “velâyeti” ve Ehlibeyt’in ve Peygamber’in “þefaati” ile Ýslam dinine girileceðinin vurgulandýðýný yazar. Elhaþir 20 ile Rahman 7-8-9. ayetlerinde Ali’nin “velâyeti”nin hak bilinip “yadsýnmamasý” gerektiðini bu yolla “hakkýn kabul edilmesi” belirtilir. Maide 40’da Cennet’le Cehennem’in anahtarlarý Ali’ye býrakýlýr. Nisa 144’de “kafirlerin arkalarýndan gidilmemesi” istenerek Ali “veli ve vasi” kýlýnýr. “Velilik”, Ali’ye ait olur. Bakara 58, Nur 15 ve Elmülk 27’de Ali’nin Tanrý katýnda “yüceliði” dile getirilir. Bakara 31-37-124’de Peygamber’le Ali ve Ehlibeyt’in “ayný nurdan yaratýldýðý” vurgulanýr. Enam 160’da Ehlibeyt’e kötülük yapýlmasýndan kaçýnýlmasý önerilir. Tövbe 3’de Ali Tanrý’nýn “müezzini” olarak nitelenir.^[4] Hadid 3’de Ali’nin, öncellerden önce varlýk gösterdiði, evrende “ilk yaratýlan” olduðu vurgulanýr. Þii kökenli hadis kaynaklarý da Peygamber’in Ali’nin “sýr” olduðunu, bu yanýnýn “yadsýnamayacaðý”, Ali ile birlikte Adem yaratýlmadan “Tanrý’nýn öz nurundan” 80 bin yýl önce var olduklarý, “Tanrý’ya ilk tapýnanlar” olduklarýný, ikisinin nurunun tüm peygamberlerden ortaya çýktýðýný belirtiðini yazarak Hadid suresine dayanak kazandýrýrlar. Al-i Ýmrân 84’de de gerçek inanan ve Ýslam’ýn Ali olduðu belirtirlir. Ali’nin inancý, örnek Müslümanlýðý topluma model olarak gösterilir.^[5] Hz. Ali’nin Ahlaki Kiþiliði

Hz. Muhammed’in yanýnda yetiþen Ali ahlâklýlýðýn, erdemliliðin, olgunluðun canlý bir örneðidir. En belirgin niteliklerinden biri “güvenilir olmak”týr. Tarih boyu dillere destan olacak ölçüde eli açýk ve cömerttir. Yardýmseverlik ve insanlarla dayanýþma içerisinde olma, yoksulu, kimsesizi, güçsüzü koruma onun simgeleþmiþ özelliklerindendir.^[1]

Alevi-Bektaþiliðin temel ahlak ilkesi olacak “Eline, Diline, Beline sahip olmak” anlayýþýný Ali ilkeleþtirir. Yolun ana ilkesi haline getirir. Bunlara uymamanýn toplumu bozacaðý, birbirine düþüreceði düþüncesindedir. Onun söz ve konuþmalarýný içeren kitabýnda ve þiirlerinde bu ilkeleþmiþ düþüncelerini þöyle dile getirilir:

“…Halký ayýrmaktan sakýnýn. Dilinizi uz tutun. Gönlünüz baþka düþüncede, diliniz baþka sözde olmasýn. Herkesin dilini zaptetmesi gerekir. Çünkü bu dil serkeþtir. Sahibini eðri yola götürür, saptýrýr. (…) Ýnsanýn dili gönlünün ardýndadýr. Münafýkýn diliyse, gönlünün ardýnda. Ýnanan bir söz söylemek istedi mi, önce gönlünden geçirir o sözü. Bir düþünür hayýrsa söyler. Þerse vaz geçer. Münafýksa diline geleni söyler. Hangi söz kendizine yarar saðlar, hangi söz zarar. Düþünmez bile. (…) Kim yüce Tanrý’nýn, avucu Müslümanlarýn kanlarýndan, mallarýndan tertemiz olarak ulaþmak isterse, dilini onlarýn ayýplarýnda korusun”.^[2]

Bu anlayýþ Ali’nin þiirlerinde; “dilini tut!”, “Sana söyleneni baþkasýna söyleme”, “dilini tut, kaçýn gönül kýrmaktan. Gönüldeþini iyi aydýn olandan seç. Kimseye eziyet etme, edeni de engelle” biçiminde dile getirilir.^[3] Koðuculuðun, insan çekiþtirmenin her türlüsüne karþý çýkar.^[4] Ýkiyüzlülükten yakýnýr. Çevresindeki bu tür insanlarýn dolu olmasý onun kendini yalnýz hissetmesine neden olur. Ali, bu durumu þiirlerinde defalarca dile getirir.^[5]

Beline sahip olmayý o, “þehvetler elbisesinden soyunmak” olarak anlar.^[6] Dürüst ve olunduðu gibi görünmeyi insan kiþiliðinin saðlamlýðý olarak düþünür. Ýnanýrlardan, “renkten renge girmek”ten kaçýnýlmasýný ister.^[7]

Ali, dürüstlüðün simgesidir. Haklara saygýlýdýr ve kesin saygý gösterilmesini ister. “Kul hakký” onun için kutsal haklardandýr. Kimsenin hakkýnýn alýnmasýný istemez. Günümüzdeki hortumculara, rüþvetçilere, armaðancýlara ders verircesine bir ahlâklýlýk sergiler. Ona göre;

“Bir karýncanýn aðzýndaki bir arpa tanesinin kabuðunu almak, bu yolla da Tanrý’ya isyan etmek için bana yedi iklimi (alemi / dünyayý) ve bu iklimlerin altlarýndaki ülkeleri verseler, gene kabul etmem ben”.^[8]

Erdemi ve olgunluðu esas alan Ýmam Ali; “yoldan çýkmýþ, sapmýþ, baþýboþ kimse”lerle “bilgisizliði nefsinde toplamýþ kimse”leri oldukça kabul edemeyeceði kiþilik tipleri olarak görür.^[9] Çünkü; o mutevazýlýðý ve bilgiyi, bilinci, çalýþmayý, üretmeyi, topluma yararlý olmayý, dayanýþmayý esas alan biridir. Üretmeyi, ilerleme olarak görür. Toplumsal geliþmeyi, toplumsal üretime ve çalýþmaya baðlar. Özgür insan olmanýn yolunu çalýþmaya baðlar. Bunlarýn da, insanlýk için esas olmasýný düþünür.^[10]

Hz. Ali, “Ýslam’ýn koþullarý”ný Sünni eðilimin anladýðý biçimde anlamaz. O, bu tapýnýmlarýn dýþsal / zahiri anlamlarýný deðil içsel / batýn anlamlarýný anlar ve yaþama geçirmeye çalýþýr. Ona göre, bu tür tapýnýmlar insanda kiþilik eðitimidir (nefis terbiyesi) ve kiþiliðin olgunlaþmasýný amaçlar. Kiþiyi Alevi deyiþiyle “turap kýlar”. Kimsesizin, yoksulun durumundan anlamasýný saðlar. Yardýmlaþmayý, dayanýþmayý güçlendirir. Ýyiliði, insan severliði namazdan, oruçtan “üstün” tutar.^[11] Yani olaya toplumsal yaklaþýr. Sünni Ýslamsal dünyanýn katý kuralcýlýk çerçevesinde yürüttüðü ve salt biçimsel düþündüðü bu tapýnýmlara iliþkin Hz. Ali’nin deðerlendirmesi þöyle olur:

“Namazda gönül alçaklýðýyla en yüce yeri, alýnlarý topraða koymak, yüzleri topraða indirip organlarýn en deðerlilerini yeryüzüne koyup küçülmek, oruçta da karýnlarý açlýkla sýrta yapýþtýrarak kibirden kurtulmak, insanlarý alçalmaya alýþtýrmak gibi hikmetler vardýr. Zekâtda da yeryüzünde biten þeyleri, bunlardan baþka varlýklarý, yok-yoksul kiþilere vermek, onlara yaklaþmak amaçlarý vardýr. Bunlarda bulunan, insanda görünen, övünmeye ait þeyleri yok eden, ululanmaya dair beliren niteliklerden insaný alýkoyan þeylere bakýn”.^[12]

Ali, þiirlerinde tutkulardan uzak mutasavvýf bir kiþilik sergiler. Ün, varlýk, varsýllýðý boþ görür.^[13] Gönül zenginliðini, mal zenginliðinden üstün tutar. Erdemi, olgunluðu; kiþinin kendisini bilmesi olarak görür.^[14] Bu anlayýþ daha sonralarý Yunus, Hacý Bektaþ, Mevlana ve daha birçok mutasavvýf düþünürde “sen seni bil sen seni” biçiminde ilkeleþecektir. Demek ki, bu erdemlik anlayýþýnýn kaynaðý Hz. Ali’dir.

Ali, kiþinin topluma ayak uydurmasýndan, geliþmeleri benimsemesinden yanadýr. Bu nedenle yumuþak baþlýlýðý (hilm) önerir. Toplumda geçinmenin, kaynaþmanýn, birlikte yaþamanýn en belirgin kuralý olarak “hilm”i görür.^[15]

Ali’de “erdemlilik”; birey için insan olmanýn özelliði ve bu özelliðe ulaþabilmenin yoludur. “Erdemlilik, temiz ahlâk, iyi ve güzel düþüncedir”. Erdemli olmanýn koþullarýysa Ali’ye göre; din, akýl, bilim-bilgi, hayal ve umud etmek, cömertlik, konukseverlik, arý ve saf insan olmak, sabýr, teþekkür duygusuna sahip olmak, yumuþak karakterli olmaktýr.^[16]

Hz. Ali toplumu içten içe kemiren yozluklarýn tümüne karþýdýr. “Kan davasý” bunlardan biridir. Yaþamý pahasýna bu sorunla savaþmýþtýr. Suikaste uðramasýna karþýn, ölüm anýnda bile “kan davasý”ný reddetmiþ, “öc alýnmamasýný” istememiþ, saldýrganýn yargýlanmasýný buyurmuþtur. Sað kalmasý durumunda kendisinin de böyle böyle yapacaðýný belirtmiþtir.^[17] Görüldüðü gibi, bunlar bir erdemlilik örnekleridir. Ali’nin bu erdemlilik örnekleri zaman zaman þiirlerinde de “öc alma”ya karþý çýkýlarak dile getirilmiþtir.^[18]

Ali toplumun alt katmanlarýnýn ve üretici kesimlerin savunucusudur. Bütün bunlar emeðe olan saygýsýnýn gereðidir. Bir vesileyle; “köylülere, ekincilere sert davranýlmamasýný” ister. Toplumun “cevr-ü cefâ ile yönetilemeyeceði”ni düþünür.^[19]

Ali inançlý biridir. Ýnancý ve imaný önemser. Ýnsanlarýn bu konuda içiyle-dýþýyla açýk olmalarýný ister. Dinsel görevin ücretle yapýlamayacaðý veya yaptýrýlamayacaðýný günümüz uygulamalarýný sezerek ve bir öngörüde bulunarak vurgular.^[20]

Hz. Ali, “iman”ý dört ana öðeye baðlar. Bunlar; sabýr, yakýyn, adalet ve savaþtýr. Bunlarýn da kendi içerisinde temel öðeleri olduðunu belirtir. Ona göre; “yakýyn”ýn dört öðesi; akýllýlýk, hikmeti yormak, geçmiþlerden öðüt almak, geçenlerin yolunu-yordamýný izlemek. “Adalet”in öðeleriyse; anlayýþta derine dalmak, bilgide derin olmak, aydýn hükümle karara varmak, yumuþak huylulukta (hilm) direnmek. “Savaþ” (cihad)ýn da dört temel öðesi vardýr. Onlar da; doðruyu buyurmak, kötülüðü yasaklamak, gerçek iþlerde doðru olmak ve gerçeðe uymayanlara düþmanlýk gütmektir.^[21]

Hz. Ali’nin günümüzde dahi eksiksiz uygulanmasý gereken ve toplum olarak gereksinim duyduðumuz yaþam felsefemize temel edineceðimiz ahlaki ilkeleri vardýr. O; Tanrý’nýn dýþýndan kimseden birþey umulmamasýný, günahýnýn / kötülüðünün dýþýnda hiçbir þeyden korkulmamasýný, bilmediði birþeyi bilmiyorum demekten utanýlmamasýný, bilmediði birþeyi öðrenmekten çekinilmemesini ister^[22] ve aþýrýlýktan kaçýnarak “ölçülü olunmasý”ný yeðler.^[23] Varlýklýlýðýn en üstününün “akýl”, yokulluðun en aþýrýsýnýn “ahmaklýk”, korkulacaklarýn en büyüðünün “kendini beðenmiþlik (bencillik)”, soyun-sopun en yücesinin “güzel huy” olduðunu öðütler.^[24]

Hz. Ali’nin oðlu Hasan’ý örnek edinerek tüm gençlere öðüdü de örnek alýnmasý ve kiþinin özüne yansýtmasý gereken þeylerdir. Þunu söylüyor:

“Bilmediðin þey hakkýnda söz söyleme. Gerekmediði zaman söze giriþme. Sapýklýk olduðundan korktuðun yola gitme. Çünkü sapýklýk þaþkýnlýðý zamanýnda o yoldan dönmek, korkulara çatmaktan yeðdir. Ýyiliði buyur da sen de iyilerden ol. Kötülüðü elinle, dilinle yasakla da bu çabanla kötülük edene karþý dur. (…) Nefsini kendinle baþkalarý arasýnda bir tartý haline getir. Kendine yapýlmasýný, baþýna gelmesini sevdiðin, dilediðin þeyi baþkalarý için de sev, dile. Sana yapýlmasýný, baþýna gelmesini istemediðin þeyi onlar için de isteme. Nasýl zulme uðramayý istemezsen sen de, öylece kimseye zulmetme. Nasýl sana iyilik etmelerini istiyorsan, sen de baþkalarýna öylece iyilik et. Baþkasýndan görüp, duyup çirkin bulduðun þeyi, kendin için de çirkin bul. Sana yapýlýnca razý olamayacaðýn þeyi, insanlara da yap. Bildiðin az bile olsa zararý yok, fakat bilmediðini söyleme. Sana söylenmesini istemediðin þeyi sen de söyleme baþkalarýna. Bil ki kendini görmek, beðenmek, gerçeðin tersidir, akýllýlarýnsa afeti”.^[25]

Bunlar 1400 yýl öncesinden günümüze ve bizlere kalan ahlâk ve yaþam felsefesin Hz. Ali’de Muhammed ve Yoluna Ýçtenlikli Baðlýlýk

Ýlk Müslümanlardan olan Ali;^[1] Hz. Muhammed ve onun yoluna içten, gönülden baðlýdýr. Bunu, çeþitli nedenlerle zaman zaman halký tanýk göstererek de dile getirmiþtir. Zaten Peygamber de onu “vasisi”, “halifesi” olarak önermiþ, toplumunun bu noktada dikkatini çeþitli vesilelerle çekmiþtir.^[2]

Ali, Hz. Muhammed için canýný hiçe sayan biridir. Peygamber bunu bildiði için 622 yýlýnda Mekke’den Medine’ye gizlice göçerken, kendisinin evinde olduðu kanýsýný yaratmak ve müþriklerce izlenmesini önlemek amacýyla evde Ali’yi býrakmýþ, yataðýna yatýrarak müþrikleri aldatmaya çalýþmýþtýr. Ali bu yaþamýna mal olabilecek oldukça tehlikeli görevi hiç ikileme düþmeden severek, içtenlikle yapmýþtýr. Dahasý Peygamber’i araþtýranlarla da döðüþmek zorunda kalmýþtýr. Bu görevi o günkü koþullarda üstlenecek bir baþkasý düþünülmemektedir. Bu, Ali’nin Muhammed’e ve onun yoluna olan inancýnýn ve baðlýlýðýnýn bir sonucudur. Bunun üzerine Bakara 207. ayeti iner. Tanrý buyruðunda yüceltilen Ali için þöyle denir:

“Ýnsanlardan öylesi vardýr ki Tanrý rýzasýna ulaþmak için adeta varlýðýný ve kendini satar, Tanrý’nýn rýzasýný alýr. Tanrý, kullarýný pek esirgeyendir”.^[3]

Medine’de yeni toplumsal oluþum ve kaynaþmaya gerek görülmüþ ve özellikle göçmenlerin ekonomik ve toplumsal gereksinimlerinin karþýlanmasý bir sorun olarak ortaya çýkmýþtýr. Peygamber bu toplumsal dayanýþmayý ve kaynaþmayý saðlamak için Hicretin 5. ayýnda bir törenle göçmenlerle Medine’nin yerlilerini kardeþ yapmýþtýr. Tören sonrasý yalnýzca Peygamber’le Ali kalýrlar. Peygamber, bu törende Ali’yi kendine kardeþ edinir. Peygamber Ali’ye; “sen dünyada da, öte dünyada da benim kardeþimsin” der. Kardeþ olanlar birbirlerini gözetip koruyacak, ekonomik gereksinimlerini karþýlayacaklar ve birbirine mirasçý olabileceklerdir. Sonradan bu miras biçimi Anfal 75. ayetle deðiþir.^[4] Bu kurum özellikle Alevilerce benimsenir. Alevi “musahiplik kurumu”nun ana kaynaklarýndan en önemlisi bu törenle baþlatýlan kardeþlik olayýdýr.

Ali, bütün savaþlarda olduðu gibi Uhud Savaþý’nda (625) da olaðanüstü yararlýlýklar gösterir. Peygamber’in bile ölüm tehlikesi geçirdiði bu savaþta, Peygamber iki kýlýçtan birini Ebu Ducane’ye, “Zülfikâr” olarak adlanan diðerini de Ali’ye verek onlarýn deðerini bir kez daha teslim eder. Ali bu savaþta 90 (kimi kaynaklada 6) yara alacaktýr. Ama; “Ali’den baþka yiðit, Zülfikâr’dan baþka kýlýç yok” sözü özdeyiþlecektir.^[5]

Mekke’nin alýnmasý (630) sýrasýnda Kâbe’ye gidilir. Kâbe putlardan temizlenirken Peygamber Ali’yi omuzlarýna alarak putlarý kýrmasýný saðlar.^[6] Bu dahi, Peygamber’in Ali’ye verdiði deðerin ve ona güvenin sonucudur. Ali’nin Ýslamlýðýn oluþmasýndaki doldurulmaz yerini, Peygamber’in ideolojik ortaðý olduðunu gösterir.

Hadislerde Hz. Ali

Ali ve Ehlibeyt Þii ve Galiye litaratürünün önemli bir konusudur. Bu alanda Küfelilerce 300 binin üzerinde hadis “uydurulduðu”(!) belirtilir. Bunlarýn çoðu, Ali’ye üstünlük ve diðerlerine göre baþkalýk kazandýrýr. Bu durum öteden beri Þii kaynaklarýna ve bu çevrelerin ürettiði bilgilere kuþkuyla bakýlmasýna, abartýlý görülmesine neden olmuþtur. Peygamber’in Ali’ye iliþkin sözlerinin bir bölümüyse Þiilerce istismar edilerek, amacýnýn dýþýnda anlamalar üretilmiþ veya, amaçlý anlamlar yükletilmiþtir. Bütün bunlara karþýn tüm bu hadisler oldukça abartýlý da olsalar, bir gerçeði dile getirmeleri bakýmýndan da önem taþýrlar.^[1]

Ali karþýtý, onu yeren, toplumun gözünde düþüren Emevi uydurmacýlýðýndan kaynaklanan hadisler olduðu gibi, doðrudan Peygamber’in ona iliþkin övücü, yüceltici, onun üstünlüðünü toplum karþýsýnda teslim eden hadisler de vardýr. Doðru hadisler, karalama açýsýndan uydurulanlardan daha çoktur. Özellikle þu hadislerin Peygamber kaynaklý ve doðru hadisler olduðunda bütün hadis bilginleri hem fikirdedirler. Peygamber Muhammed onun için

·        “Ali bendedir, ben Ali’denim”.

·        “O ümmet içinde en büyük hilm sahibi, Ýslam’da ilk, bilimde en yüksek ve huyda en güzel olandýr”.

·        “Cennet üç kiþiyi özler; Ali, Amr ve Selman”.

·        “Allah bana dört kiþiyi sevmemi buyurdu ve kendisinin de onlarý sevdiðini bildirdi: Ali bunlardandýr…”.

·        “Ali benim dünyada ve ötedünyada kardeþimdir”. vb.^[2]

Buhari, Müslimi, Tirmizi, Davudi gibi Sünni hadis bilginlerinin saptadýklarý hadisler; doðru, gerçek anlamýnda “sahih” kabul edilir ve uydurma olmadýklarýna, doðruluklarýna inanýlýr. Bu ünlü altý hadisçinin derlediklerine “Kitab-ý Sitte” denir. Bu derlemelerde Hz. Ali ve Ehlibeyt’in Ýslam’daki önemini öne çýkaran sayýsýz hadis türünde anlatým ve olay yer alýr. Bu “doðru ve gerçek” hadis kitaplarýna göre; Peygamber Ýslam toplumuna yol gösterici olarak Kuran ile Ehlibeyt’ini býraktýðýný^[3], Ali’yi kendisi için “kardeþ” olarak nitelediðini, Harun’un Musa’ya yakýnlýðý gibi “yakýn” bildiðini, Ali’yi dostu olanlara “dost” olarak önerdiðini, zor günlerinde Ali’ye dayandýðýný ve baþarýlmasý zor görevleri oldukça “güvendiði” Ali’ye yüklediðini, bu nedenle de Ali’yi sürekli överek yücelttiðini, örneðin Hayber olayýnda böyle bir durumun yaþanýldýðýný, Tanrý’nýn Kuran hükümlerini en iyi “anlama yetisi”ni Ali’ye verdiðini, Ali’nin ilk Müslümanlardan olduðunu, Ali’ye bakmanýn ve onu anmanýn “ibadet olduðu”nu, Peygamber’den sonra ancak Ali ile “kurtuluþa ulaþýlacaðý”, Ali’ye saygýnýn ve baðlýlýðýn kendisine yapýlmýþ gibi olacaðýný, Ali’nin kendisinde “baþýn gövdedeki yeri gibi” önem taþýdýðýný, Ali’nin Kuran’la birlikte olduðunu, kendisinin bilimin “kenti” Ali’ninse bu kentin “giriþ kapýsý” olduðunu bu hadisler dile getirirler. Peygamber, Ali’yi kendisinin seçmediðini, onu doðrudan Tanrý’nýn “seçtiði”ni söyler. “Sýrrýmýn sahibi” Ali’dir, o benim “etim ve caným”dýr, Ali benden bense Ali’denim, Ali benden sonra “veliniz”dir, Ali de benim “vasim ve varisim”dir der. Hadislere göre Cennet dört kiþiye müjdelenmiþtir. Bunlarýn baþýnda Ali gelir. Cebrail’in Peygamber’e ilettiðine göre Tanrý ashabtan dört kiþiyi çok sevmektedir. Yine bunlarýn baþýndan Ali gelir. Yine Cebrail’in Peygamber’e ilettiðine göre, cennet müjdelenen üç kiþiden biri Ali’dir.^[4]

Þii kaynaklarda Ali’ye iliþkin hadisler önemli bir yer tutar ve oldukça ilginç görünümler sergiler. Doðallýkla bunlarýn tümünü “abartýlý” olarak görmek de yanlýþtýr. Sünni hadisler özellikle Sünni çizgiye kaynaklýk eden sahabeden aktarýldýðýna ve birçoðu da “yalan” denilecek ölçüde “abartý” taþýmasýna karþýn,^[5] Þii kaynaklarýn baþ vurduðu hadis kaynaklarý genellikle Ebu Zerr Gaffari, Selman-ý Farisi gibi Peygamber’in çevresinde bulunan, ona ve kurduðu dine içtenlikle baðlýlýklarý bilinen kimselerdir. Bunlarýn dile getirdikleri duyduklarý-gördükleri hadis doðruluðu (sahihliði) açýsýndan daha geçerli olmasý gerekir. Özellikle Ýslam’ýn gönüldaþlarý olan bu tür kimselerin aktardýklarý hadisler Ýslam’da Ali ve Ehlibeyt’in yerini sergileyecek ve ortaya çýkaracak gerçekliktedirler. Çünkü bilindiði gibi, tarih boyu Ali ve Ehlibeyt’in hakký, yeri “gasb”a uðramýþtýr. Selman-ý Farisi kaynaklý bir hadiste Peygamber Ali’yi diðerlerine karþýn kendisine yakýnlýðý ve Ýslam içindeki yeri açýsýndan deðerlendirirken; “Adem’in Þit, Nuh’un Sem, Yakub’un Yusuf, Musa’nýn Yuþa, Süleyman’ýn Asýf, Ýsa’nýn Þemun, benimse Ali’dir” der. Abbas’ýn aktardýðý bir hadiste de yine Ali onurlu bir yerde ve Peygamber’e en onurlu bir yakýnlýktadýr. Bu hadise göre; Peygamber Muhammed Tanrý bana da Ali’ye de “beþ þey verdi” der. Bunlar;

“Bana söz toplamasý… Ali’ye bilim toparlamasý… Beni Peygamber olarak gönderdi... Ali’yi vasi ilan etti. Bana Kevser ýrmaðýný verdi… Ali’ye selsebili verdi… Bana vahiyi verdi… Ali’ye ilhamý verdi. Beni peygamberlerin sonu, Ali’yi de vasilerin sonu olarak gönderdi…”

Yine Þii hadis aktarýcýlarýn kitaplarýnda Ali’nin Tanrý’ya ve Peygamber’e yakýnlýðý vurgulanýr. Bu alanda Peygamber Ali için; “Ya Ali Tanrý’yý bilen yalnýz benle sen, beni bilen ise Tanrý ile sen, seni bilense Tanrý ile ben…” diyerek kendisi, Ali ve Tanrýsal yakýnlýk belirtilir. Ali’nin kendisi, ideolojisi ve yeni yapýlanmakta olan devlet için önemi, kendisinden sonra bu devletin ve dinin yürütülmesi-yaþatýlmasý bakýmýndan gerekliliði dile getirilmiþ olur.^[6]

Önemli ve geçerliliði ortakça kabul edilen hadis derlemelerinde Ali’ye iliþkin günümüze ýþýk tutacak Peygamber sözleri vardýr. Peygamber, yolunun sürdürülmesi ve ahlaki deðerlerin topluma kazandýrýlmasý açýsýndan Ali’yi oldukça önemser. Onun için; “Ali’yi sevmek, günahlarýn ateþin odunu yiyip erittiði gibi yer eritir”. der. Kendisinden sonra toplumda kopmalarýn ve siyasal ayrýþýmýn olacaðý öngörüsünde bulunan Peygamber, “Ali’den ayrýlýnmamasýný” ister. Çünkü onun “hakla batýl”ý birbirinden ayýrabilecek düzeyde ve olgunlukta olduðunu bilmekte ve ona güvenmektedir. Bu nedenle Ehlibeyt’ine güven duyulmasýný, onlarýn bu toplumun güvenlik ölçütleri olduðunu, Ali’ye bakmanýn, onu izlemenin bir ölçüye kadar “tapýným / ibadet” olduðunu belirtir. Ali, her türlü mükemmelliðe sahiptir. Gelmiþ-geçmiþ peygamberlerin mükemmelliði Ali’de vardýr. Ünlü ve hadis otoritesi Tirmizi’nin aktardýðýna göre Peygamber;

“Amelde Adem’i, anlayýþ’ta Nuh’u, bilimde Ýbrahim’i, takvada Yahya’yý, þiddette Musa’yý görmek isteyen Ali’ye baksýn. Bu niteliklerin hepsi Ali’de toplanmýþtýr”

der. Bu hadisin bir baþka geniþletilmiþ türevi / varyantý / versiyonu da þöyledir:

“Adem’in bilimine, Þit’in yumuþak huyluluðuna (hilm), Ýdris’in yüceliðine, Ýbrahim’in cömertliðine, Musa’nýn heybetine, Davut’un hilafetine, Ýsa’nýn züht ve takvasýna, Zekeriyâ’nýn þehadetine, Yahya’nýn ismetine, Yusuf’un güzelliðine, Nuh’un anlayýþýna bakmak isteyenler Ebu Talib’in oðlu Ali’ye baksýnlar”.

Peygamber yerine en uygunu olarak siyasal, toplumsal, inanç ve ahlaki yeterliliðe sahip Ali’yi düþünür ve önerir. Bu nedenle þunu söyler:

“Ya Ali sen Kâbe gibisin. Herkes Kâbe’ye varýr, Kâbe hiçbir yere gitmez. Hilafet iþini sana vermek için bir millet gelirse kabul et. Gelmezlerse sen onlarýn yanýna varma”.

Bir baþka hadisinde de Peygamber Ali’nin geleceði ve toplumdaki yeri için þu önem taþýyan sözü söyler: “Ben ile Ali kullar üzerinde Tanrý hüccetiyiz. Benimle ilk tapýnan Ali’dir”. Peygamber, Kuran’ýn yorumlanmasý, korunmasý, Kuran mesajýnýn yaþama geçirilmesi için mücadele edecek ve bu iþi üstlenecek tek kiþi olarak yakýnýndaki sahabe içerisinde Hz. Ali’yi görmüþtür. Çevresindeki ileri gelir insanlarla bir söyleþisinde;

“Sizlerden birisi Kuran’ýn yorum (tevil) ve anlamý uðruna savaþacaktýr. Nasýl ki ben kafir ve müþriklerle Kuran tenzili ve nazili hakkýnda savaþtým ise, o da tevil için savaþacaktýr.”

der. Orada bulunanlardan Ebu Bekir, Ömer ve Osman gibi liderliðe oynayan kimseler “bunlarý yapacak biz miyiz?” diye sorar ve kendilerine pay çýkarmak isterlerse de, Ali’nin içtenliðine ve sadakatine güvenen Peygamber Muhammed bu iþi yapacak olanýn “Ali b. Ebu Talib” olduðunu söyler.^[7]

Ünlü hadis aktarýcý ve derleyicilerine göre Peygamber; “Ali’nin düzeyine hiç kimsenin eriþmediði”, sahabelerden hiçbirinin “onun düzeyine varmadýðý”, Ýslamlýðýn baþýndan beri hiçbir Müslümaný “Ali’nin terazisine koyma”nýn olasý olmadýðý, onun “takvasý, liderliði, komutanlýðý ve bilgisiyle rakipsiz olduðu”nu sürekli dile getirmiþtir.^[8] Tirmizi ve diðerlerinin aktardýðýna göre; Peygamber Ali’yi “kardeþ / mu’âhat / musahip” edinmiþtir.^[9] Yine ünlü hadis aktarýcýlarýn bildirdiðine göre Ali “Tanrý’nýn velisi”dir. Tanrý’nýn velisi olduðu için Tanrý elçisinin ve inananlarýn da “velisi”dir.^[10]